Παύλος Μελάς (1870-1904)
Η Ημέρα του Μακεδονικού Αγώνα έχει καθιερωθεί με το Βασιλικό Διάταγμα 157 της 25/2/1969 και τιμάται κάθε χρόνο την πρώτη Κυριακή μετά την 13η Οκτωβρίου (ημερομηνία θανάτου του Παύλου Μελά το 1904).
Ο Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908)
Μετά την απελευθέρωση ενός μεγάλου τμήματος της Ελλάδας από τον οθωμανικό ζυγό, η Μακεδονία παρέμεινε οθωμανική περιοχή. Παρ’ όλα αυτά, οι Έλληνες που ζούσαν εκεί συνέχισαν να επιδιώκουν την ελευθερία και την ένωσή τους με την Ελλάδα. Το επίσημο ελληνικό κράτος, λόγω της οικονομικής και πολιτικής εξάρτησής του από τις Μεγάλες Δυνάμεις, δεν είχε την δυνατότητα να επέμβει και γι’ αυτό επίσημα κρατούσε ουδέτερη στάση. Ανεπίσημα όμως, ενίσχυε την οργάνωση και αποστολή εκεί εθελοντών από την Ελλάδα.
Το 1854 ξέσπασε ένα επαναστατικό κίνημα στην Μακεδονία, που όμως δεν είχε καμία τύχη και οι αρχηγοί του αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την περιοχή.
Το 1870 η Οθωμανική αυτοκρατορία αναγνώρισε την Βουλγαρική Εκκλησία ως αυτοκέφαλη, δηλαδή ανεξάρτητη από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Το φιρμάνι του σουλτάνου μεταξύ των άλλων ανέφερε πως η Βουλγαρική Εκκλησία μπορούσε να επεκταθεί σε κάθε μέρος όπου οι περισσότεροι κάτοικοι επιθυμούσαν να υπαχθούν σ’ αυτήν.Μετά απ’ αυτό ξεκίνησε μία περίοδος προσηλυτισμού των μακεδονικών πληθυσμών από ένοπλα βουλγαρικά σώματα. Οι Έλληνες απάντησαν με ένοπλα αντάρτικα σώματα, που προσπαθούσαν να αποτρέψουν τον εκβουλγαρισμό των Μακεδόνων.
Τον Φεβρουάριο του 1878 με την Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου δημιουργήθηκε μια μεγάλη Βουλγαρία που περιλάμβανε το μεγαλύτερο τμήμα της Μακεδονίας. Τότε έγινε ακόμα μία ελληνική επανάσταση, με τους επαναστάτες να κηρύττουν στο Λιτόχωρο την ένωση της Μακεδονίας με την Ελλάδα. Το κίνημα κατεστάλη γρήγορα, αλλά παρ’ όλα αυτά η Ελλάδα το χρησιμοποίησε στο Συνέδριο του Βερολίνου, για να μην παραχωρηθεί η Μακεδονία στην Βουλγαρία, πράγμα που τελικά κατάφερε και η Μακεδονία έμεινε Οθωμανική επαρχία.
Το 1904, αξιωματικοί του ελληνικού στρατού, όπως ο Παύλος Μελάς, ο Κωνσταντίνος Μαζαράκης και ο Τέλλος Αγαπηνός (Άγρας) καθώς και οπλαρχηγοί από άλλες ελληνικές περιοχές πήγαν στην Μακεδονία και μαζί με τους ντόπιους σχημάτισαν αντάρτικες ομάδες.
Ο θάνατος του Παύλου Μελά στο χωριό Στάτιστα της Καστοριάς (σημερινό Μελάς) στις 13 Οκτωρίου του 1904, ανάγκασε την ελληνική κυβέρνηση να κινητοποιηθεί και να διεκδικήσει δυναμικότερα την Μακεδονία. Μέχρι το 1907 τα ελληνικά αντάρτικα σώματα είχαν κερδίσει ένα σημαντικό μέρος των μακεδονικών εδαφών. Η ένοπλη φάση του Μακεδονικού Αγώνα σταμάτησε το 1908 με την επικράτηση των Νεότουρκων στην Τουρκία. Το Μακεδονικό ζήτημα όμως δεν λύθηκε. Έτσι, ο αγώνας για την διεκδίκηση της Μακεδονίας συνεχίστηκε μερικά χρόνια αργότερα, κατά τους Βαλκανικούς πολέμους (1912).